بروز رسانی: قلم از سه کس برداشته شده است: از خوابیده تا آنکه بیدار شود و از کودک تا آنکه بالغ شود و از دیوانه تا آنکه به عقل آید

عن علي رضي الله عنه عن النبي صلى الله عليه وسلم قال:
«رُفِعَ الْقَلَمُ عن ثلاثة: عن النائم حتى يَسْتَيْقِظَ، وعن الصبي حتى يَحْتَلِمَ، وعن المجنون حتى يَعْقِلَ».
[صحيح] - [رواه أبو داود والترمذي والنسائي في الكبرى وابن ماجه وأحمد] - [سنن أبي داود: 4403]

از علی ـ رضی الله عنه ـ روایت است که پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ فرمودند:
«رُفِعَ الْقَلَمُ عن ثلاثة: عن النائم حتى يَسْتَيْقِظَ، وعن الصبي حتى يَحْتَلِمَ، وعن المجنون حتى يَعْقِلَ»: «قلم از سه کس برداشته شده است: از خوابیده تا آنکه بیدار شود و از کودک تا آنکه بالغ شود و از دیوانه تا آنکه به عقل آید».
[صحیح است] - - [سنن أبي داود - 4403]

شرح

پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ خبر داده‌اند که همواره بنی آدم مکلف است مگر این سه کس:
کودک خردسال تا آنکه بزرگ و بالغ شود.
و دیوانهٔ فاقد عقل تا آنکه عقلش به او بازگردد.
و خوابیده تا آنکه بیدار شود.
تکلیف از این سه گروه برداشته شده و گناهی که مرتکب شوند نوشته نمی‌شود، اما کار خیری که کودک انجام دهد برخلاف مجنون و خوابیده نوشته می‌شود؛ زیرا آنها در حالتی هستند که به دلیل از بین رفتن احساس و تعقل، عبادت‌شان صحیح نیست.

از نکات این حدیث

1. از دست رفتن اهلیت انسان یا به سبب خواب است که بیداری را از او گرفته و نتوانسته واجب را ادا کند، یا به سبب کمی سن و کودکی است که در این حالت فاقد اهلیت است، یا به سبب جنون است که وظایف عقلش را مختل ساخته است؛ یا بنابر اسبابی که شبیه جنون است مانند مستی؛ بنابراین کسی که قدرت تمییز و تصور صحیح را از دست دهد، اهلیت او نیز به سبب یکی از این اسباب سه‌گانه منتفی است؛ زیرا الله تعالی با عدل و حلم و کرم خود بازخواست او را به سبب تعدی یا تقصیری که از او در حق الله تعالی سر بزند برداشته است.
2. نوشته نشدن گناهان آنان، ثبوت برخی از احکام دنیوی علیه آنان را نفی نمی‌کند؛ مانند دیوانه که اگر مرتکب قتل شود قصاص نمی‌شود و کفاره هم ندارد، اما عاقلهٔ او باید دیه‌اش را پرداخت کنند.
3. بلوغ سه نشانه دارد: خارج شدن منی با احتلام یا غیر آن، یا روییدن موی شرمگاه، یا کامل شدن پانزده سال؛ و زن یک نشانه اضافه بر این سه دارد که حیض شدن (عادت ماهانه) است.
4. سبکی می‌گوید: «صبی (که در حدیث آمده) همان کودک است». دیگران گفته‌اند: کودک در شکم مادر جنین نامیده می‌شود و چون به دنیا بیاید صبی (نوزاد) است و چون از شیر گرفته شود تا هفت سالگی غلام نامیده می‌شود و تا ده سالگی یافع و تا پانزده سالگی حزور نامیده می‌شود؛ و آنچه به طور قطع می‌شود گفت این است که در همهٔ این حالات صبی نامیده می‌شود، به نقل از سیوطی.