فەرموودە: خوای گەورە و شکۆمەند ئەم ئایەتانەی دابەزاند: {وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللهُ فَأُولَئِكَ هُمِ الْكَافِرُونَ}

عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُما قَالَ:
إِنَّ اللهَ عَزَّ وَجَلَّ أَنْزَلَ: {وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللهُ فَأُولَئِكَ هُمِ الْكَافِرُونَ} [المائدة: 44] وَ {فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ} [المائدة: 45] وَ {فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ} [المائدة: 47] ، قَالَ: قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: أَنْزَلَهَا اللهُ فِي الطَّائِفَتَيْنِ مِنَ اليَهُودِ، وَكَانَتْ إِحْدَاهُمَا قَدْ قَهَرَتِ الأُخْرَى فِي الجَاهِلِيَّةِ، حَتَّى ارْتَضَوْا وَاصْطَلَحُوا عَلَى أَنَّ كُلَّ قَتِيلٍ قَتَلَتْهُ العَزِيزَةُ مِنَ الذَّلِيلَةِ فَدِيَتُهُ خَمْسُونَ وَسْقًا، وَكُلَّ قَتِيلٍ قَتَلَتْهُ الذَّلِيلَةُ مِنَ العَزِيزَةِ فَدِيَتُهُ مِائَةُ وَسْقٍ، فَكَانُوا عَلَى ذَلِكَ حَتَّى قَدِمَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ المَدِينَةَ، وَذَلَّتِ الطَّائِفَتَانِ كِلْتَاهُمَا لِمَقْدَمِ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، ورَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَوْمَئِذٍ لَمْ يَظْهَرْ، وَلَمْ يُوطِئْهُمَا عَلَيْهِ، وَهُوَ فِي الصُّلْحِ، فَقَتَلَتِ الذَّلِيلَةُ مِنَ العَزِيزَةِ قَتِيلًا، فَأَرْسَلَتِ العَزِيزَةُ إِلَى الذَّلِيلَةِ: أَنِ ابْعَثُوا إِلَيْنَا بِمِائَةِ وَسْقٍ، فَقَالَتِ الذَّلِيلَةُ: وَهَلْ كَانَ هَذَا فِي حَيَّيْنِ قَطُّ دِينُهُمَا وَاحِدٌ، وَنَسَبُهُمَا وَاحِدٌ، وَبَلَدُهُمَا وَاحِدٌ، دِيَةُ بَعْضِهِمْ نِصْفُ دِيَةِ بَعْضٍ؟ إِنَّا إِنَّمَا أَعْطَيْنَاكُمْ هَذَا ضَيْمًا مِنْكُمْ لَنَا، وَفَرَقًا مِنْكُمْ، فَأَمَّا إِذْ قَدِمَ مُحَمَّدٌ فَلَا نُعْطِيكُمْ ذَلِكَ، فَكَادَتِ الحَرْبُ تَهِيجُ بَيْنَهُمَا، ثُمَّ ارْتَضَوْا عَلَى أَنْ يَجْعَلُوا رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ بَيْنَهُمْ، ثُمَّ ذَكَرَتِ العَزِيزَةُ، فَقَالَتْ: وَاللهِ مَا مُحَمَّدٌ بِمُعْطِيكُمْ مِنْهُمْ ضِعْفَ مَا يُعْطِيهِمْ مِنْكُمْ، وَلَقَدْ صَدَقُوا، مَا أَعْطَوْنَا هَذَا إِلَّا ضَيْمًا مِنَّا، وَقَهْرًا لَهُمْ، فَدُسُّوا إِلَى مُحَمَّدٍ مَنْ يَخْبُرُ لَكُمْ رَأْيَهُ: إِنْ أَعْطَاكُمْ مَا تُرِيدُونَ حَكَّمْتُمُوهُ، وَإِنْ لَمْ يُعْطِكُمْ حَذِرْتُمْ فَلَمْ تُحَكِّمُوهُ، فَدَسُّوا إِلَى رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ نَاسًا مِنَ المُنَافِقِينَ لِيَخْبُرُوا لَهُمْ رَأْيَ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، فَلَمَّا جَاءَ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَخْبَرَ اللهُ رَسُولَهُ بِأَمْرِهِمْ كُلِّهِ وَمَا أَرَادُوا، فَأَنْزَلَ اللهُ عَزَّ وَجَلَّ {يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ لَا يَحْزُنْكَ الَّذِينَ يُسَارِعُونَ فِي الْكُفْرِ مِنَ الذِينَ قَالُوا آمَنَّا} [المائدة: 41] إِلَى قَوْلِهِ: {وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللهُ فَأُولَئِكَ هُمِ الْفَاسِقُونَ} [المائدة: 47] ثُمَّ قَالَ فِيهِمَا: وَاللهِ نَزَلَتْ، وَإِيَّاهُمَا عَنَى الله عَزَّ وَجَلَّ.
[حسن] - [رواه أحمد] - [مسند أحمد: 2212]

ئەم وەرگێڕاوە پێویستی بە پێداچوونەوە و وردبوونەوەی زیاتر هەیە.

لە ئیبن عەباسەوە -ڕەزاى خوایان لێبێت- دەڵێت:
خوای گەورە و شکۆمەند ئەم ئایەتانەی دابەزاند: {وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللهُ فَأُولَئِكَ هُمِ الْكَافِرُونَ} و {فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ} و {فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ} [المائدة: 47،45،44] واتە: {وە هەرکەسێک حوکم نەکات بەوەی کە خودا دایبەزاندووە، ئەوانە کافرن (بێباوەڕن)} و {ئەوانە ستەمکارن} و {ئەوانە فاسقن -یاخیبوو وسەرپێچیکارن-}، ئیبن عەباس دەڵێت: خودا ئەم ئایەتانەی دابەزاند دەربارەی دوو كۆمەڵە لە جوولەکەکان، یەکێکیان ئەوی تریانی بەزاند بوو لە سەردەمی جاهیلیەتدا، هەتا گەیشتنە ڕێککەوتن وئاشتەواییان كرد؛ بەپێی ئەو ڕێککەوتنە خوێنبایی (دیە)ی هەر کەسێک لە كۆمەڵە لاوازەكە کە لەلایەن كۆمەڵە باڵادەستەکەوە كوژراوە پەنجا (وەسق)^ بوو، و خوێنبایی هەر کەسێک لە كۆمەڵە باڵادەستەکە کە لەلایەن كۆمەڵە لاوازەكەوە كوژراوە؛ سەد (وەسق) بوو، ئەوان پابەندی ئەمە بوون هەتا پێغەمبەر -صلى اللە علیە وسلم- هات بۆ مەدینە؛ پاشان هەردوو كۆمەڵەکە ملکەچ بوون بەهۆی هاتنی پێغەمبەری خوداوە -صلى اللە علیە وسلم-، و لەو کاتەدا (پێغەمبەر -صلى اللە علیە وسلم-) بە تەواوی زاڵ نەبوو بەسەر دوژمنەكانیدا، وناچاریانی نەكردبوو بۆ گوێڕایەڵیكردنی، وپەیمانی لەگەڵ هەردوو كۆمەڵەكەدا هەبوو، پاشان كۆمەڵە لاوازەكە كەسێكی لە كۆمەڵە باڵادەستەکە کوشت، و كۆمەڵەی باڵادەست پەیامێکی بۆ كۆمەڵە لاوازەكە نارد، ووتیان: سەد (وەسق)مان بۆ بنێرن، كۆمەڵە لاوازەكە ووتیان: ئایا هیچ کاتێک ڕێککەوتنێک هەبووە لە نێوان دوو هۆزدا کە شوێنکەوتووی یەک ئایین بن، و یەک ڕەچەڵەکیان هەبێت و لە یەک شاردا بژین، کە بەپێی ئەو ڕێککەوتنە خوێنبایی هەندێکیان نیوەی خوێنبایی ئەوانی تر بێت؟ ئێمە تەنها لەبەرئەوە ئەو ڕێککەوتنەمان قبوڵ کرد چونکە ئێوە بە زۆر وستەم بەسەرتاندا سەپاندین و لێتان دەترساین، بەڵام ئێستا موحەممەد هاتووە و چیتر ئەوەندەتان پێنادەین (ئەم ڕێککەوتنە قبوڵ ناکەین)، خەریک بوو شەڕ لە نێوانیاندا هەڵبگیرسێت، پاشان ڕێککەوتن کە پێغەمبەری خودا -صلى اللە علیە وسلم- بکەنە دادوەر لە نێوانیاندا، ئینجا كۆمەڵە باڵادەستەکە تێگەیشتن (و بە یەکتریان ووت): سوێند بە خودا، موحەممەد ڕێککەوتنێکتان بۆ دانانێت کە دوو هێندەی ئەوەتان بدرێتێ کە بە ئەوان دەدرێت، ئەوانیش ڕاستیان دەکرد؛ تەنها لەبەرئەوە ئەو ڕێککەوتنەیان قبوڵ کردبوو چونکە بە زۆر وبە ستەم بەسەریاندا سەپێنرا بوو، پەیامێکیان بۆ موحەممەد نارد تا بزانن ڕای چییە: ئەگەر ئەوەی دەتانەوێت پێی دان؛ ئەوا بیکەنە دادوەر، و ئەگەر ئەوەی دەتانەوێت پێی نەدان؛ ئەوا بکشێنەوە و مەیکەنە دادوەر، ئەوان یەکێک لە دووڕووەکانیان نارد بۆ لای پێغەمبەری خودا -صلى اللە علیە وسلم- بۆئەوەی بزانێت ڕای پێغەمبەری خودا چییە -صلى اللە علیە وسلم-، کاتێک هاتە لای پێغەمبەری خودا -صلى اللە علیە وسلم-؛ خودا پێغەمبەرەکەی ئاگادار کردەوە لەوەی کە باسیان چییە وهەوڵی چی دەدەن، و خوای گەورە و شکۆمەند ئەم ئایەتانەی دابەزاند: {يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ لَا يَحْزُنْكَ الَّذِينَ يُسَارِعُونَ فِي الْكُفْرِ مِنَ الذِينَ قَالُوا آمَنَّا} [المائدة: 41] واتە: {ئەی پێغەمبەر (-صلى اللە علیە وسلم-) با ئەوانەی کە پەلە دەکەن لە چوونە ناو بێباوەڕییەوە خەمبارت نەکەن، لەوانەی کە دەڵێن ئێمە باوەڕمان هێناوە}؛ هەتاوەكو دەفەرموێت: {وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللهُ فَأُولَئِكَ هُمِ الْفَاسِقُونَ} [المائدة: 47] {وە هەرکەسێک حوکم نەکات بەوەی کە خودا دایبەزاندووە، ئەوانە فاسقن}، پاشان (ئیبن عەباس) ووتی: والله ئەم ئایەتانە دەربارەی ئەوان [هەردوو كۆمەڵەكە] دابەزیووە، و خودا لەم ئایەتانەدا ئاماژەی پێکردوون. ^(وەسق: یەكەیەكی پێوانی كێشە یەكسانە بە شەست ساع، وهەر ساعێك چوار گوێلە)
[حەسەنە] - [ئەحمەد گێڕاویەتیەوە] - [مسند أحمد - 2212]

شیکردنەوە

هۆزەكانی بەنی قورەیزە و بەنی نەزیر لە جوولەکانی مەدینە بوون، یەکێکیان لە سەردەمی نەفامیدا (لە جاهلیەتدا) ئەوی تری تێكشاند بوو و زاڵ بوو بەسەریدا، بۆیە ڕێککەوتن و ئاشتەواییان ئەنجامدا لەسەر ئەوەی هەر کوژراوێک کە هۆزە بەهێزەکە بیكوژێت لە هۆزە لاوازەکە؛ ئەوا خوێنباییەکەی -دیەكەی- تەنها پەنجا (وەسق) دەبێت، و هەر کوژراوێک کە هۆزە لاوازەکە بیكوژێت لە هۆزە بەهێزەکە؛ خوێنباییەکەی دوو هێندە دەبێت، واتە سەد (وەسق)، و هەر وەسقێکیش شەست (ساعە). لەسەر ئەم ڕێککەوتنە بەردەوام بوون هەتاوەكو پێغەمبەر -صلى الله عليه وسلم- كۆچی كرد بۆ مەدینە، و هەردوو هۆزەکە ملکەچی هاتنی پێغەمبەر بوون -صلى الله عليه وسلم-، و لەو كاتەدا پێغەمبەر -صلى الله عليه وسلم- هێشتا بە تەواوی سەرنەكەوتبوو بەسەر دوژمنەکانیدا و ملکەچی نەکردبوون بۆ گوێڕایەڵیكردنی؛ چونکە ئەم باسە لە سەرەتای کۆچکردن و لە قۆناغی ئاشتەوایی و پەیماندا بوو. ئینجا هۆزە لاوازەکە كەسێكی لە هۆزە بەهێزەکە کوشت، هۆزە بەهێزەکە پەیامێكیان نارد بۆ هۆزە لاوازەکە: سەد (وەسقمان) بۆ بنێرن بە پێی ڕێککەوتنەکە، هۆزە لاوازەکە ووتیان: ئایا شتی وا لە نێوان كام دوو هۆزدا ڕوویداوە کە ئاین و ڕەچەڵەک و شاریان یەک بێت، بەڵام خوێنبایی یەكێکیان نیوەی خوێنبایی ئەوی تر بێت؟! ئێمە پێشتر كە ئەو بڕەمان پێداون بەهۆی ستەمی ئێوە و ترسمان لێتان، بەڵام ئێستا کە موحەممەد هاتووە؛ هەرگیز ئەو بڕەتان پێ نادەین. خەریک بوو شەڕ لە نێوانیاندا هەڵبگیرسێت، پاشان ڕازی بوون لەسەر ئەوەی پێغەمبەری خودا -صلى الله عليه وسلم- دادوەری بكات لە نێوانیاندا، پاشان هۆزە بەهێزەکە بیریان کردەوە، ووتیان: سوێند بە خودا، موحەممەد دوو هێندەی ئەوەتان پێنادات كە ئەوان دەیدەن بە ئێوە، ئەوانیش ڕاستیان کرد؛ بەهۆی ستەم و زاڵبوونمان ئەو بڕەمان پێدەدەن، بۆیە بە نهێنی کەسێکیان نارد بۆ لای موحەممەد -صلى الله عليه وسلم- بۆئەوەی ڕاوبۆچوونی ئەو بزانێت، ئەگەر ئەوەی دەیانەوێت؛ پێی دان، ئەوا بیکەنە دادوەر، و ئەگەر ئەوەی ئارەزووی دەکەن؛ پێی نەدان، ئەوا وازی لێ بهێنن و نایکەنە دادوەر لە نێوانماندا. بۆیە بە نهێنی چەند کەسێکیان لە دووڕووەکان (لە مونافیقەکان) نارد بۆ لای پێغەمبەری خودا -صلى الله عليه وسلم-؛ بۆئەوەی ڕای ئەو بزانن، کاتێک هاتن بۆ لای پێغەمبەری خودا -صلى الله عليه وسلم-، خوای گەورە وەحی دابەزاند و پێغەمبەری ئاگادار كردەوە لە هەموو کار و نیازیان، الله -عز وجل- لە سورەتی -المائدة-دا ئەم ئایەتانەی دابەزاند: {يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ لَا يَحْزُنْكَ الَّذِينَ يُسَارِعُونَ فِي الْكُفْرِ مِنَ الذِينَ قَالُوا آمَنَّا} [المائدة: 41] واتە: {ئەی پێغەمبەر، با غەمبارت نەکەن ئەوانەی کە پەلە دەکەن لە کوفردا لەوانەی کە بە دەم دەیانووت باوەڕمان هێناوە}. هەتاوەكو كە دەفەرموێت: {وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللهُ فَأُولَئِكَ هُمِ الْفَاسِقُونَ} [المائدة: 47] واتە: {و هەرکەسێک دادوەری نەكات بەوەی خودا دایبەزاندووە، ئا ئەوانە فاسق و لەسنوور دەرچوون}. پاشان ئیبن عەباس -ڕەزای خوایان لێبێت- ووتی: سوێند بە خودا، ئەم فەرمایشتانەی خوای گەورە -سبحانه وتعالی- دەربارەی ئەوان دابەزیووە؛ كاتێك دەفەرموێت: {وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللهُ فَأُولَئِكَ هُمِ الْكَافِرُونَ} [المائدة: 44] واتە: {و هەرکەسێک دادوەری نەكات بەوەی خودا دایبەزاندووە، ئا ئەوانە کافرن}. و {...فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ} [المائدة: 45] واتە: {...ئا ئەوانە ستەمکارن}. و {...فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ} [المائدة: 47] واتە: {...ئا ئەوانە فاسق و لەسنوور دەرچوون}، و خوای گەورە -عز وجل- مەبەستی هەردوو هۆزەكە بوو.

لە سوودەکانی فەرموودەکە

1. زانستی جولەکەکان دەربارەی ڕاستگۆیی و دەستپاکی پێغەمبەر -صلی الله علیه وسلم-.
2. ئاماژەیە بۆ فێڵ و تەڵەکەی جولەکەکان، و ستەمکردنیان تەنانەت لە خۆیشیان.
3. خوای گەورە -سبحانه وتعالی- هەواڵیداوە بەوەی کە جولەکەکان لە دونیادا ڕیسوایی و سەرشۆڕییان بۆ هەیە، و لە دواڕۆژیشدا سزایەکی گەورەیان بۆ هەیە.
4. حوکم نەکردن بەوەی خودا دایبەزاندووە، و ڕازی نەبوون بە حوکمی پێغەمبەر -صلی الله علیه وسلم-؛ ئەمانە بەڵگەن لەسەر کوفر و ستەم و فاسقێتی (دەرچوون لە فەرمانی الله).
5. ئاماژەیە بۆ مەترسی مونافیقەكان (دووڕووەکان)، و هاوکاری و یارمەتی جولەكەكان دەدەن.