حديث: بلکه بگویید: شنیدیم و اطاعت کردیم؛ پروردگارا، آمرزش تو را [خواهانیم] و بازگشت [همه] به سوی توست

عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ:
لَمَّا نَزَلَتْ عَلَى رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ {لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَإِنْ تُبْدُوا مَا فِي أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحَاسِبْكُمْ بِهِ اللهُ فَيَغْفِرُ لِمَنْ يَشَاءُ وَيُعَذِّبُ مَنْ يَشَاءُ وَاللهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ} [البقرة: 284]، قَالَ: فَاشْتَدَّ ذَلِكَ عَلَى أَصْحَابِ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، فَأَتَوْا رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ثُمَّ بَرَكُوا عَلَى الرُّكَبِ، فَقَالُوا: أَيْ رَسُولَ اللهِ، كُلِّفْنَا مِنَ الأَعْمَالِ مَا نُطِيقُ، الصَّلَاةَ وَالصِّيَامَ وَالجِهَادَ وَالصَّدَقَةَ، وَقَدِ اُنْزِلَتْ عَلَيْكَ هَذِهِ الآيَةُ وَلَا نُطِيقُهَا، قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: «أَتُرِيدُونَ أَنْ تَقُولُوا كَمَا قَالَ أَهْلُ الكِتَابَيْنِ مِنْ قَبْلِكُمْ سَمِعْنَا وَعَصَيْنَا؟ بَلْ قُولُوا: سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيْكَ المَصِيرُ»، قَالُوا: سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيْكَ المَصِيرُ، فَلَمَّا اقْتَرَأَهَا القَوْمُ، ذَلَّتْ بِهَا أَلْسِنَتُهُمْ، فَأَنْزَلَ اللهُ فِي إِثْرِهَا: {آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَقَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيْكَ المَصِيرُ} [البقرة: 285]، فَلَمَّا فَعَلُوا ذَلِكَ نَسَخَهَا اللهُ تَعَالَى، فَأَنْزَلَ اللهُ عَزَّ وَجَلَّ: {لَا يُكَلِّفُ اللهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا} [البقرة: 286] " قَالَ: «نَعَمْ» {رَبَّنَا وَلَا تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنَا} [البقرة: 286] قَالَ: «نَعَمْ» {رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ} [البقرة: 286] قَالَ: «نَعَمْ» {وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا أَنْتَ مَوْلَانَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الكَافِرِينَ} [البقرة: 286] قَالَ: «نَعَمْ».
[صحيح] - [رواه مسلم] - [صحيح مسلم: 125]

این ترجمه نیاز به بررسی و تدقیق بیشتر دارد.

از ابوهریره رضی الله عنه روایت است که گفت:
هنگامی که این آیه بر رسول الله صلی الله علیه وسلم نازل شد: «برای الله آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است، می‌باشد و اگر آنچه در دل‌های شماست آشکار کنید یا پنهان دارید، الله شما را به آن محاسبه می‌کند؛ پس هر که را بخواهد می‌بخشد و هر که را بخواهد عذاب می‌کند و الله بر هر چیزی تواناست» [سوره بقره، آیه ۲۸۴]؛ این امر بر اصحاب رسول الله صلی الله علیه وسلم گران آمد، پس نزد رسول الله صلی الله علیه وسلم آمده و به زانو بر زمین نشستند و گفتند: ای رسول الله، به کارهایی که توان آن را داریم مکلف شده‌ایم؛ نماز و روزه و جهاد و صدقه، و اینک این آیه بر تو نازل شده و ما طاقت آن را نداریم، رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «آیا می‌خواهید همانند دو گروه اهل کتاب پیش از خود بگویید: شنیدیم و نافرمانی کردیم؟ بلکه بگویید: شنیدیم و اطاعت کردیم؛ پروردگارا، آمرزش تو را [خواهانیم] و بازگشت [همه] به سوی توست»، پس [اصحاب] گفتند: شنیدیم و اطاعت کردیم؛ پروردگارا، آمرزش تو را [خواهانیم] و بازگشت [همه] به سوی توست. هنگامی که مردم [این کلمات را] بر زبان جاری کردند، زبان‌هایشان به [تلفظ] آن نرم شد [و بر آن انس گرفت]. سپس الله متعال بلافاصله پس از آن [این آیه] را نازل کرد: «پیامبر به آنچه از جانب پروردگارش بر او نازل شده ایمان آورده و مؤمنان [نیز] همگی به الله و فرشتگان و کتاب‌ها و پیامبرانش ایمان آورده‌اند [و می‌گویند]: میان هیچ یک از پیامبرانش فرق نمی‌گذاریم و گفتند: شنیدیم و اطاعت کردیم؛ پروردگارا، آمرزش تو را [خواهانیم] و بازگشت [همه] به سوی توست» [سوره بقره، آیه ۲۸۵]. هنگامی که چنین کردند، الله متعال آن [حکم سخت] را نسخ کرد و الله عزوجل [این آیات] را نازل کرد: «الله هیچ کس را جز به اندازه توانایی‌اش تکلیف نمی‌کند. برای او [پاداش] آنچه به دست آورده و بر او [کیفر] آنچه مرتکب شده است [می‌باشد]. پروردگارا، اگر فراموش کردیم یا به خطا رفتیم، بر ما مگیر. پروردگارا، و بار گرانی [تکلیف سنگین] بر دوش ما مگذار، چنان که بر [دوش] کسانی که پیش از ما بودند نهادی. پروردگارا، و آنچه طاقت آن را نداریم بر [دوش] ما مگذار. و از ما درگذر و بر ما ببخشای و بر ما رحم کن. تو سرور مایى، پس ما را بر گروه کافران پیروز فرما» [سوره بقره، آیه ۲۸۶]. [ابوهریره] گفت: پیامبر صلی الله علیه وسلم [در پاسخ به هر درخواست] فرمود: «آری».
[صحیح] - [مسلم روایت کرده] - [صحیح مسلم - 125]

توضیح

آنگاه که الله متعال این آیۀ مبارک را بر پیامبر خویش نازل فرمود: «آنچه در آسمان‌ها و زمین است، تنها از آنِ الله است» در آفرینش و فرمانروایی و تدبیر، «و اگر آنچه در دل‌های شماست آشکار کنید یا پنهان دارید، الله شما را به [کیفر] آن محاسبه می‌کند» در روز رستاخیز. «پس هر که را بخواهد می‌بخشد» به فضل و رحمتش «و هر که را بخواهد عذاب می‌کند» به عدالتش «و الله بر هر چیزی تواناست». چون اصحاب این آیات را شنیدند، بر آنان گران آمد؛ زیرا در آن مؤاخذه حتی بر آنچه در قلب از خطورات است آمده بود. پس نزد رسول الله آمدند و به زانو بر زمین نشستند و گفتند: ای رسول الله، پیش از این به اعمال بدنی که توان انجام آن را داریم مکلف شده‌ایم؛ مانند نماز و روزه و جهاد و صدقه، ولی این آیه بر تو نازل شده و ما طاقت آن را نداریم. پیامبر به آنان فرمود: آیا می‌خواهید همانند یهود و نصاری بگویید: «شنیدیم و نافرمانی کردیم»؟ بلکه بگویید: «شنیدیم و اطاعت کردیم؛ پروردگارا، آمرزش تو را [خواهانیم] و بازگشت به سوی توست». اصحاب دعوت الله و رسولش را اجابت کردند و گفتند: شنیدیم و اطاعت کردیم؛ پروردگارا، آمرزش تو را [خواهانیم] و بازگشت به سوی توست. هنگامی که مسلمانان این کلمات را بر زبان جاری کردند و دل‌هایشان بدان خاضع گردید، الله متعال به تزکیه پیامبر و امتش فرمود: «پیامبر به آنچه از جانب پروردگارش بر او نازل شده ایمان آورده و مؤمنان [نیز]» و زبان‌ها و دل‌هایشان برای فرمان الله خاضع گردید. {همگی به الله و فرشتگان و کتاب‌ها و پیامبرانش ایمان آورده‌اند، و میان هیچ یک از پیامبرانش فرق نمی‌گذارند}. بلکه به همه ایمان می‌آورند «و گفتند: شنیدیم» سخنت را «و اطاعت کردیم» فرمانت را «و آمرزش تو را می‌طلبیم، پروردگارا» و عفو تو را «و بازگشت به سوی توست» در روزی که حساب برپا می‌شود، هنگامی که چنین کردند و آنچه را به گفتن آن مأمور شده بودند از اظهار شنوایی و اطاعت برای اوامر الله بیان داشتند، الله متعال بر این امت آسان گرفت و آن آیه را با این سخن نسخ کرد: «الله هیچ کس را جز به اندازه توانایی‌اش تکلیف نمی‌کند» و بنابر قدرت، طاقت وتلاش او، «برای اوست» پاداش «آنچه به دست آورده» و از خیر عمل کرده «و بر اوست» عقاب «آنچه مرتکب شده» از گناه و اثم، و الله متعال هیچ‌کس را به گناه دیگری مؤاخذه نمی‌کند و نه به آنچه در نفس او وسوسه شده است. «پروردگارا، ما را مؤاخذه مکن» و عقاب نکن «اگر فراموش کردیم» و به یاد نیاوردیم «یا به خطا رفتیم» و از روی عمد حق را ترک نکردیم. پس الله متعال این را برایشان اجابت کرد و فرمود: آری، چنین کردم. «پروردگارا، و بر [دوش] ما بار گران» و رنج و سنگینی «مگذار، چنان که بر کسانی که پیش از ما بودند نهادی» از بنی‌اسرائیل و دیگران. پس الله متعال اجابت فرمود و گفت: آری، چنین کردم. «پروردگارا، و آنچه طاقت آن را نداریم بر [دوش] ما مگذار» از تکالیف و بلاها و اموری که از تحمّل آن ناتوانیم، الله متعال فرمود: آری، چنین کردم، «و از ما درگذر» گناهانمان و آن را از میان بردار، «و بر ما ببخشای» گناهانمان و آن را بپوشان و از آن درگذر، «و بر ما رحم کن» به رحمت گستردۀ خویش، «تو سرور مایی» و مولای ما؛ «پس ما را یاری کن» با اقامۀ حجّت و پیروزی «بر گروه کافران» در پیکار و جهاد با ایشان، الله متعال اجابت فرمود و گفت: آری، چنین کردم.

از فوائد حدیث

1. این آیات بیانگر رحمت الهی نسبت به این امت، به برکت پیامبرشان صلی الله علیه وسلم است که الله متعال در تعیین شأن او فرموده: «و تو را [ای پیامبر] جز رحمتی برای جهانیان نفرستادیم» [الأنبياء: 107] .
2. ثابت شدن نسخ در قرآن کریم، و اینکه برخی از آیات قرآن تلاوت می‌شوند ولی حکم آنها نسخ شده و عمل به آنها لازم نیست.
3. فضیلت اصحاب رضی الله عنهم و تسلیم و اذعان آنها در برابر فرمان الله متعال، و اطاعتشان از دستور رسول الله صلی الله علیه وسلم.
4. نگرانی شدید پیامبر صلی الله علیه وسلم درباره امت خویش که مبادا راه امت‌های پیشین را در رد اوامر الهی بپیمایند.
5. وجوب تسلیم در برابر فرمان الله متعال و پرهیز از اعتراض بر حکم او، و اینکه این عمل مشابه رفتار اهل کتاب است.
6. بیان فضیلت این امت بر امت‌های پیشین، چرا که آنان به پیامبران خود گفتند: «شنیدیم و نافرمانی کردیم» ولی این امت گفت: «شنیدیم و اطاعت کردیم».
7. برتری این امت در رفع حرج از آنها و استجابت دعا در عدم مؤاخذه به سبب فراموشی و خطا، و برداشته شدن بارهای سنگین از دوش آنها که بر امت‌های پیشین بود، و تحمیل نکردن آنچه طاقت آن را ندارند.
8. الله سبحان بر ما آنچه را که طاقت آن نداریم تحمیل نمی‌کند، و جز به اندازه توانمان تکلیف نمی‌نهد، و وسوسه‌هایی که در سینه‌هایمان می‌گذرد اگر به آنها راضی نشویم و بدان‌ها اطمینان نیابیم و عمل نکنیم، زیانی به ما نمی‌رساند.
9. این دعایی است که الله متعال از زبان پیامبر صلی الله علیه وسلم و مؤمنین نقل کرده و در کتابش جای داده است، تا دعای کسانی باشد که پس از پیامبر صلی الله علیه وسلم و اصحاب رضی الله عنهم می‌آیند. بنابراین از دعاهایی است که شایسته است حفظ شده و بسیار تکرار شود.