بروز رسانی: احادیثی در فضیلت مجالس ذکر

عن أبي هريرة رضي الله عنه عن رسول الله صلى الله عليه وسلم قال: «إنَّ لِلَّه تعالى ملائكة يَطُوفُون في الطُّرُق يلْتَمِسُون أهل الذِّكْر، فإذا وَجَدُوا قوماً يذكرون الله عز وجل تَنَادَوا: هَلُمُّوا إلى حاجَتِكُم، فَيَحُفُّونَهُم بِأَجْنِحَتِهِم إلى السَّماء الدُّنيا، فيَسألُهُم رَبُّهُم -وهو أعلم-: ما يقول عِبَادي؟ قال: يقولون: يُسَبِّحُونَك، ويُكَبِّرُونك، وَيَحْمَدُونَك، ويُمَجِّدُونَكَ، فيقول: هل رَأَوني؟ فيقولون: لا والله ما رَأَوك. فيقول: كيف لو رَأَوني؟! قال: يقولون: لو رأَوك كَانُوا أشَدَّ لك عبادة، وأشَدَّ لك تمْجِيداً، وأكْثر لك تسبيحاً. فيقول: فماذا يسألون؟ قال: يقولون: يَسْألُونك الجنَّة. قال: يقول: وهل رَأَوهَا؟ قال: يقولون: لا والله يا رب ما رأَوْهَا. قال: يقول: فَكَيف لو رَأَوْهَا؟ قال: يقولون: لو أنَّهُم رَأَوهَا كَانُوا أَشَدَّ عَلَيها حِرصاً، وأشَدَّ لهَا طلباً، وأَعْظَم فِيهَا رغبةً. قال: فَمِمَّ يَتَعَوَذُون؟ قال: يقولون: يَتَعَوذُون من النَّار؛ قال: فيقول: وهل رأوها؟ قال: يقولون: لا والله ما رأوها. فيقول: كيف لو رأوها؟! قال: يقولون: لو رأوها كانوا أشدَّ مِنها فِراراً، وأشدَّ لها مَخَافَة. قال: فيقول: فَأُشْهِدُكُمْ أَنِّي قَدْ غَفَرْتُ لَهُمْ، قال: يقول ملَك مِن الملائكة: فيهم فلان ليس منهم، إنما جاء لحاجة، قال: هُمُ الجُلَسَاء لا يَشْقَى بهم جَلِيسُهُم». وفي رواية: عن أبي هريرة رضي الله عنه عن النبي صلى الله عليه وسلم قال: «إن لله ملائكة سَيَّارة فُضُلاً يَتَتَبَّعُون مجالِسَ الذكر، فإذا وجدوا مَجْلِساً فيه ذِكْرٌ، قَعَدُوا معهم، وحَفَّ بعضُهم بعضاً بأجنحتهم حتى يمْلَؤُوا ما بينهم وبين السماء الدنيا، فإذا تَفرقوا عرجوا وصعدوا إلى السماء، فيسألهم الله عز وجل وهو أعلم -: من أين جئتم؟ فيقولون: جئنا من عند عباد لك في الأرض: يسبحونك، ويكبرونك، ويهللونك، ويحمدونك، ويسألونك. قال: وماذا يسألوني؟ قالوا: يسألونك جنتك. قال: وهل رأوا جنتي؟ قالوا: لا، أي رب. قال: فكيف لو رأوا جنتي؟! قالوا: ويستجِيرُونَك. قال: ومم يَسْتجيروني؟ قالوا: من نارك يا ربّ. قال: وهل رأوا ناري؟ قالوا: لا، قال: فكيف لو رأوا ناري؟! قالوا: ويستغفرونك؟ فيقول: قد غفرت لهم، وأعطيتهم ما سألوا، وأجرتهم مما استجاروا. قال: فيقولون: رب فيهم فلان عبد خَطَّاء إنما مرَّ، فجلس معهم. فيقول: وله غفرت، هم القوم لا يشقى بهم جليسُهُم».
[صحيح] - [متفق عليه]

از ابوهریره رضی الله عنه روایت است که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود: «إنَّ للهِ تَعَالَى مَلائِكَةً يَطُوفُونَ في الطُّرُقِ يَلْتَمِسُونَ أهْلَ الذِّكْرِ، فإذا وَجَدُوا قَوْمَاً يَذْكُرُونَ اللهَ عز وجل، تَنَادَوْا: هَلُمُّوا إِلَى حَاجَتِكُمْ، فَيَحُفُّونَهُمْ بِأَجْنِحَتِهِم إِلَى السَّمَاءِ الدُّنْيَا، فَيَسْألُهُمْ رَبُّهُمْ - وَهُوَ أعْلَم -: مَا يقولُ عِبَادي؟ قَالَ: يَقُولُونَ: يُسَبِّحُونَكَ، ويُكبِّرُونَكَ، وَيَحْمَدُونَكَ، ويُمَجِّدُونَكَ، فَيَقُولُ: هَلْ رَأَوْنِي؟ فيقولونَ: لا واللهِ مَا رَأَوْكَ. فيقولُ: كَيْفَ لَوْ رَأوْني؟! قَالَ: يقُولُونَ: لَوْ رَأوْكَ كَانُوا أَشَدَّ لَكَ عِبَادَةً، وَأَشَدَّ لَكَ تَمْجِيداً، وأكْثَرَ لَكَ تَسْبِيحاً. فَيقُولُ: فماذا يَسْألونَ؟ قَالَ: يقُولُونَ: يَسْألُونَكَ الجَنَّةَ. قَالَ: يَقُولُ: وَهل رَأَوْها؟ قَالَ: يَقُولُونَ: لا واللهِ يَا رَبِّ مَا رَأَوْهَا. قَالَ: يقول: فَكيفَ لَوْ رَأوْهَا؟ قَالَ: يَقُولُونَ: لَوْ أنَّهُمْ رَأوْهَا كَانُوا أشَدَّ عَلَيْهَا حِرْصاً، وأشدَّ لَهَا طَلَباً، وأعْظَمَ فِيهَا رَغْبَةً. قَالَ: فَمِمَّ يَتَعَوَّذُونَ؟ قَالَ: يَقُولُونَ: يَتَعَوَّذُونَ مِنَ النَّارِ؛ قَالَ: فيقولُ: وَهَلْ رَأوْهَا؟ قَالَ: يَقُولُونَ: لا واللهِ مَا رَأوْهَا. فيقولُ: كَيْفَ لَوْ رَأوْهَا؟! قَالَ: يَقُولُونَ: لَوْ رَأوْهَا كانوا أشَدَّ مِنْهَا فِرَاراً، وأشَدَّ لَهَا مَخَافَةً. قَالَ: فَيَقُولُ: فَأُشْهِدُكُمْ أنِّي قَدْ غَفَرْتُ لَهُم، قَالَ: يَقُولُ مَلَكٌ مِنَ المَلاَئِكَةِ: فِيهم فُلاَنٌ لَيْسَ مِنْهُمْ، إنَّمَا جَاءَ لِحَاجَةٍ، قَالَ: هُمُ الجُلَسَاءُ لا يَشْقَى بِهِمْ جَلِيسُهُمْ»: «الله ملائکی دارد كه در جستجوی ذاکران و يادکنندگانش در راه ها گشت می زنند و چون گروهی را ببينند كه به يادِ الله عز وجل مشغولند، يکديگر را صدا می زنند و می گويند: به سوی چيزی که در جستجوی آن بوديد، بياييد. آنگاه ذکرکنندگان را تا آسمان دنيا زير بال های شان می گيرند. سپس الله با اين كه آگاهیِ مطلق دارد، از ملائکه می پرسد: بندگانم چه می گويند؟ ملائکه پاسخ می دهند: پاكی و بزرگی تو را بيان می كنند و تو را می ستايند و تمجيدت می نمايند. الله می فرمايد: آيا مرا ديده اند؟ پاسخ می دهند: خير؛ به خودت سوگند كه تو را نديده اند. الله عز وجل می فرمايد: اگر مرا می ديدند، چه می كردند؟ می گويند: اگر تو را می ديدند، بيشتر عبادتت می كردند و تو را بيش از اين بزرگ می داشتند و تو را بيشتر تسبيح می گفتند. آنگاه الله عز وجل می فرمايد: چه می خواهند؟ ملائکه می گويند: از تو بهشت را درخواست می کنند. الله متعال می فرمايد: آيا آن را ديده اند؟ ملائکه پاسخ می دهند: پروردگارا! خير؛ سوگند به خودت که آن را نديده اند. می فرمايد: اگر آن را می ديدند، چه می كردند؟ ملائکه می گويند: اگر آن را می ديدند، به آن علاقه ی بيشتری پيدا می کردند و بيشتر به دنبال آن می رفتند و رغبت بيشتری به آن نشان می دادند. الله عز وجل می فرمايد: از چه چيزی پناه می خواهند؟ می گويند: از دوزخ. الله عز وجل می فرمايد: آيا آن را ديده اند؟ پاسخ می دهند: پروردگارا! خير؛ به خودت سوگند که آن را نديده اند. الله متعال می فرمايد: اگر آن را می ديدند، چه می كردند؟ ملائکه می گويند: اگر آن را می ديدند، از آن بيشتر دوری می كردند و ترسِ بيشتری از آن داشتند. الله عز وجل می فرمايد: شما گواه باشيد كه من آنان را بخشيدم. يكی از ملائکه می گويد: فلان كس كه در ميان آن هاست، جزو آنها نيست؛ بلکه برای کاری به آنجا آمده است. الله متعال می فرمايد: آنها كسانی هستند كه هم نشينشان نيز (بی نصيب نيست و) بدبخت نمی شود». و در روایتی آمده است: از ابوهریره رضی الله عنه روایت است که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «إن للهِ مَلاَئِكَةً سَيَّارَةً فُضُلاً يَتَتَبُّعُونَ مَجَالِسَ الذِّكْرِ، فَإذَا وَجَدُوا مَجْلِساً فِيهِ ذِكْرٌ، قَعَدُوا مَعَهُمْ، وَحَفَّ بَعْضُهُمْ بَعْضاً بِأجْنِحَتِهِمْ حَتَّى يَمْلَؤُوا مَا بَيْنَهُمْ وَبَيْنَ السَّماءِ الدُّنْيَا، فإذَا تَفَرَّقُوا عَرَجُوا وَصَعدُوا إِلَى السَّمَاءِ، فَيَسْأَلُهُمْ اللهُ - عز وجل - وَهُوَ أعْلَمُ-: مِنْ أيْنَ جِئْتُمْ؟ فَيَقُولُونَ: جِئْنَا مِنْ عِنْدِ عِبادٍ لَكَ في الأرْضِ: يُسَبِّحُونَكَ، ويُكبِّرُونَكَ، وَيُهَلِّلُونَكَ، وَيَحْمَدُونَكَ، وَيَسْألُونَكَ. قَالَ: وَمَاذا يَسْألُونِي؟ قالوا: يَسْألُونَكَ جَنَّتَكَ. قَالَ: وَهَلْ رَأَوْا جَنَّتِي؟ قالوا: لا، أَيْ رَبِّ. قَالَ: فكيْفَ لَوْ رَأَوْا جَنَّتي؟! قالوا: ويستجيرونكَ. قَالَ: ومِمَّ يَسْتَجِيرُونِي؟ قالوا: مِنْ نَارِكَ يَا رَبِّ. قَالَ: وَهَلْ رَأوْا نَاري؟ قالوا: لا، قَالَ: فَكَيْفَ لَوْ رَأَوْا نَارِي؟! قالوا: وَيَسْتَغفِرُونكَ؟ فَيَقُولُ: قَدْ غَفَرْتُ لَهُمْ، وَأَعْطَيْتُهُمْ مَا سَألُوا، وَأجَرْتُهُمْ مِمَّا اسْتَجَارُوا. قَالَ: فيقولون: ربِّ فيهمْ فُلانٌ عَبْدٌ خَطَّاءٌ إنَّمَا مَرَّ، فَجَلَسَ مَعَهُمْ. فَيَقُولُ: ولهُ غَفَرْتُ، هُمُ القَومُ لا يَشْقَى بِهِمْ جَلِيسُهُمْ»: «الله متعال افزون بر ملائکه ی نگهبان و نويسنده ی اعمال، ملائکی دارد که در جستجوی مجالس ذکر گشت می زنند و چون مجلسِ ذکری بيابند، با آنان می نشينند و با بال های خود، آنان را در بر می گيرند تا آن که ميان آنها و آسمان دنيا را پُر می کنند و آنگاه که اهل مجلس پراکنده می شوند، ملائکه به آسمان بالا می روند و الله عز وجل که خود آگاهی مطلق دارد از آنان می پرسد: از کجا می آييد؟ ملائکه پاسخ می دهند: از محضر عده ای از بندگانت در زمين که تو را به پاکی و بزرگی ياد می کردند و لااله الاالله و حمد و ستايش تو را می گفتند و به تو عرض نياز می نمودند. می فرمايد: از من چه می خواهند؟ ملائکه می گويند: از تو بهشتت را درخواست می کنند. می فرمايد: آيا بهشت مرا ديده اند؟ پاسخ می دهند: پروردگارا! خير. می فرمايد: اگر بهشت مرا می ديدند، چه می کردند؟ ملائکه می گويند: و از تو پناه می جويند. الله متعال می فرمايد: از چه چيزی به من پناه می جويند؟ ملائکه پاسخ می دهند: پروردگارا! از دوزخت. می فرمايد: آيا دوزخ مرا ديده اند؟ ملائکه در پاسخ می گويند: خير. الله عز وجل می فرمايد: پس اگر دوزخم را می ديدند، چه می کردند؟ می گويند: از تو آمرزش می خواهند. الله متعال می فرمايد: من آنان را آمرزيدم و خواسته ی آنها را برآورده ساختم و آنان را از چيزی که پناه خواستند، پناه دادم. ملائکه عرض می کنند: پروردگارا! فلان بنده ی گنهکار نيز در ميان آن هاست که از کنارشان عبور می کرد و با آنان نشست. می فرمايد: او را نيز آمرزيدم؛ اينها کسانی هستند كه هم نشينشان نيز (بی نصيب و) بدبخت نمی شود».
[صحیح است] - [متفق علیه]

شرح

این حدیث بیانگر تعظیم و بزرگداشت مجالس ذکر است، چنانکه رسول الله صلی الله علیه وسلم می فرماید: «الله، ملائکی دارد كه در جستجوی ذاکران و يادکنندگانش در راه ها گشت می زنند»؛ یعنی: الله متعال گروه مخصوصی از ملائکه (غیر از ملائکه ی محافظی که در زمین گشت می زنند) را مکلف نموده که در راه ها و در مساجد و مجالس مسلمانان گشت بزنند و به دنبال مجالس ذکر بگردند، از آنجا دیدار کنند و بنشینند و به سخنان آنان گوش فرا دهند. حافظ می گوید: مناسب تر آن است که این امر به مجالس تسبیح و مانند آن اختصاص داشته باشد. «و چون گروهی را ببينند كه به يادِ الله عز وجل مشغولند»؛ و در روایت مسلم آمده است: «و چون مجلس ذکری را ببینند، يكديگر را صدا می زنند» و می گويند: «به سوی چيزی که در جستجوی آن بوديد، بياييد». و در روایتی آمده است که می گویند: «بياييد به سوی آنچه که می خواهيد و به دنبال آن هستيد»؛ یعنی: بیایید به مجالس ذکر و ذاکرانی که به دنبال شان بودید تا با آنها دیدار نموده و به ذکر آنها گوش دهید. رسول الله صلی الله علیه وسلم در توصیف ملائکی که در مجالس ذکر حاضر می شوند، می فرماید: «آنگاه ذکرکنندگان را در بر می گيرند». و بسان حلقه یا دستبند آنها را احاطه می کنند. «آنها را با بالهای خود در بر می گیرند»؛ یعنی با بالهای خود پیرامون آنها دور می زنند. «تا آسمان»؛ یعنی: تا اینکه به آسمان برسند. سپس رسول الله صلی الله علیه وسلم گفتگوی میان الله متعال و ملائکه را نقل می کند. «سپس الله متعال با اینکه از حال و اوضاع آنها بهتر آگاه است، از ملائکه می پرسد»؛ یعنی الله از احوال ایشان آگاه تر است، اما برای بالا بردن مقام آنها در ملا اعلی و فخر فروختن بر ملائکه این سؤالات را از آنان می پرسد. الله متعال می فرماید: «بندگانم چه می گويند؟ ملائکه پاسخ می دهند: پاكی و بزرگی تو را بيان می كنند و تو را می ستايند و تمجيدت می نمايند». یعنی ملائکه می گویند: این ذکر کنندگان سبحان الله، الحمدلله، لاإله الا الله و الله اکبر می گویند. تمجید همان لا إله الا الله گفتن است، زیرا این عبارت بیانگر تعظیم و بزرگداشت الله متعال با توحید الوهیت است. الله متعال می فرمايد: «آيا مرا ديده اند؟ پاسخ می دهند: خير؛ به خودت سوگند كه تو را نديده اند. الله عزوجل می فرمايد: اگر مرا می ديدند، چه می كردند؟ ملائکه می گويند: اگر تو را می ديدند، بيشتر عبادتت می كردند و تو را بيش از اين بزرگ می داشتند و تو را بيشتر تسبيح می گفتند». زیرا تلاش و کوشش برای عبادت به میزان شناخت و معرفت بستگی دارد. سپس الله متعال می فرماید: «از من چه می خواهند؟ ملائکه می گويند: از تو بهشت را درخواست می کنند»؛ یعنی: بخاطر شوق و علاقه به بهشتت تو را ذکر نموده و عبادت می کنند. ملائکه می گويند: «اگر آن را می ديدند، به آن علاقه ی بيشتری پيدا می کردند»؛ یعنی: برای آن تلاش و کوشش بیشتری می کردند، زیرا هیچ خیری همچون مشاهده ی آن نیست. الله عز وجل می فرمايد: «از چه چيزی پناه می خواهند؟» یعنی: از چه چیزی ترسیده و از پروردگارشان می خواهند که ایشان را از آن پناه دهد؟ «ملائکه می گويند: از دوزخ». یعنی از ترس آتش الله است که او را یاد کرده و عبادت می کنند و از الله متعال می خواهند که ایشان را از آن نجات دهد. الله عز وجل می فرمايد: «اگر آن را می ديدند، چه می كردند؟ ملائکه می گويند: اگر آن را می ديدند، از آن بيشتر دوری می كردند»؛ یعنی تلاش و کوشش بیشتری برای انجام کارهای نیک انجام می دادند تا اینکه موجب نجات آنها از آتش دوزخ شود. الله عز وجل می فرمايد: «شما گواه باشيد كه من آنان را بخشيدم». یعنی گناهان ایشان را بخشیدم. يكی از ملائکه می گويد: «فلان كس كه در ميان آن هاست، جزو آنها نيست؛ بلکه برای کاری به آنجا آمده است»؛ یعنی: یکی از حاضران آن مجلس، از جمله این افراد نیست، بلکه برای برطرف نمودن کار و نیازی به آنجا آمده است، آیا او را نیز می آمرزی؟ پس الله متعال می فرمايد: «آنها كسانی هستند كه هم نشينشان نيز (بی نصيب نيست و) بدبخت نمی شود».